Ο Ευριπίδης στα ώριμα δράματά του, εν μέσω Πελοποννησιακού Πολέμου και θριαμβευόντων των σοφιστών (όπως βλέπουμε κι από τις επικριτικές κωμωδίες τού Αριστοφάνη) προβαίνει σε υπέρβαση των παραδοσιακών δραματουργικών συμβάσεων, τόσο ως προς το αποδεκτό μέτρο όσο κι ως προς τα …είδη. Συγκεκριμένα, φαίνεται να απαξιοί το λεγόμενο «σατιρικό δράμα» και να το αντικαθιστά στο τέλος τής τραγικής τριλογίας του με ελαφρά δράματα όπου υπερισχύει το στοιχείο τής ειρωνείας.

Μέσα σε αυτά τα έργα (Ελένη, Ίων, Άλκηστις) η πολλαπλή χρήση τής «τραγικής ειρωνείας» μετατρέπεται σε κωμική ειρωνεία. Οι αλλεπάλληλες ανατροπές (ειδικά στον Ίωνα) όπου τα θέματα πατρότητας, μητρότητας κι ορφάνιας παίρνουν πολλαπλές μελοδραματικές ανατροπές, ο ποιητής φαίνεται σαν να κλείνει το μάτι στον επαρκή αναγνώστη-θεατή-ακροατή τού πεποικιλμένου και περίτεχνου λόγου του.

Φυσικά, κάτω από αυτή την διανοουμενίστικη εκκεντρικότητα (ανάλογη με την νεωτερικότητα και τον μοντερνισμό τού προηγουμένου αιώνα) υπάρχει και διευκολύνεται η πρώτη (επιφανειακή) ανάγνωση για το αμύητο κοινό, που παρακολουθεί τους δραματικούς αγώνες ελλείψει πανεπιστημίου, …τάμπλετ και ελεύθερης πρόσβασης στις βιβλιοθήκες (που ήταν ιδιωτικές, αποκλειστική πολυτέλεια των προνομιούχων πολιτών).

Έτσι, όπως και στο παραδοσιακό ανατολίτικο (ινδικό) θέατρο σκιών, στην αφήγηση ιστοριών, μύθων και άθλων από τους παραμυθάδες τής Ανατολής, που εντάσσονται στην προφορική παράδοση, όπως κι οι ραψωδοί, αλλά και οι πρώτοι ποιητές-μουσικοί-χορευτές (performer), το γραπτό, εκφερόμενο και παριστάμενο «κείμενο» λειτουργεί κατ’ αρχάς ως παραβολή με πολλαπλά υποστρώματα και άπειρα επίπεδα ανάγνωσης.

Η συχνή παρέα τού Ευριπίδη με τον Σωκράτη τού προσπόρισε το προσωνύμιο τού άθεου, κάτι που δεν ανταποκρίνεται στην (λογοτεχνική, τουλάχιστον) πραγματικότητα.

Ο αγνωστικισμός τού ένθεου, εμπνευσμένου, εκστατικού, διονυσιακού τεχνίτη-προφήτη-ποιητή φαίνεται περίτρανα στις «Βάκχες», αλλά και στην Έξοδο πολλών από τα δράματα τής ακμής του, όπου ο Χορός αναφωνεί: «Αυτά που περιμέναμε δεν γίνανε και για το Απρόβλεπτο βρήκε δρόμο ο Θεός».

Βεβαίως, και στις Βάκχες και στον Ίωνα ασκεί κριτικά στα ανθρώπινα ελαττώματα των θεών. Κι αλλού λέει: «εάν το θέλετε, Δία κι εγώ Τον ονομάζω». Παντού όμως υπάρχει ακλόνητη κι αναλλοίωτη η παραδοχή ότι υπάρχουν προσωποποιημένες δυνάμεις στο Σύμπαν, όπως η Νέμεσις, που διασφαλίζουν την Τάξη και την Αρμονία του. Αυτή ήταν στο επίκεντρο τής πυθαγόρειας φιλοσοφίας-θεοσοφίας, αυτή ήταν και στο υπόβαθρο τής σκέψης των λεγομένων «προσωκρατικών φιλοσόφων», που έθρεψαν με τα αξιώματα, τις ενοράσεις, τα θεωρήματα και τις φυσικομαθηματικές θεωρίες τους την Σύγχρονη Επιστήμη (και Τεχνολογία ως εκ τούτου).

Ο Ευριπίδης είναι παρεξηγημένος, όπως ο Διόνυσος-Βάκχος. Δεν είναι τυχαίο που πρωταγωνιστεί στο κύκνειο άσμα τού «τραγικότερου των τραγικών» κι ο Τειρεσίας συνοδευόμενος από τον Κάδμο (τής γενιάς των «σπαρτών» Θηβαίων) διατρανώνουν την θεότητα που συμπληρώνει, κλείνει κι ακυρώνει εν τέλει το Δωδεκάθεο, ως δέκατος τρίτος θεός.

Το Άγνωστο, το Άρρητο, το Άφατο… διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην τεχνική και στην σκέψη τού Ευριπίδη. Το γεγονός ότι ανεβάζει στη σκηνή κοινούς θνητούς (πέρα από τους κλασικούς θεούς, ημίθεους, ήρωες) αντικατοπτρίζει τις πολιτικές, κοινωνικές, λαογραφικές μεταβολές τής εποχής του. Είχε εξάλλου κάτι ανάλογο συμβεί δύο αιώνες πριν στο πέρασμα από την αριστοκρατική τυραννία στα δημοκρατικά καθεστώτα των πόλεων-κρατών (βλ. https://www.periou.gr/konstantinos-bouras-simonidis-o-amorginos-iamvos-kata-ton-gynaikon-kai-alla-poiimata-eisagogi-metafrasi-epimetro-efstathia-dimou-ekdoseis-ao/ : «Η ιστορική ανάλυση τής εποχής τού έβδομου π.Χ. αιώνα, όταν καταρρέει το αριστοκρατικό ομηρικό ιδεώδες περί αρσενικού ηρωισμού και συζυγικής (γυναικείας μόνον) πίστης κι η κοινωνία βιώνει απότομους μετασχηματισμούς προς μια ατομοκεντρική θεώρηση τού γίγνεσθαι, εξηγεί με ικανοποιητικότατο τρόπο την εμφάνιση μίας χορείας ανδρών ελεγειογράφων και ιαμβογράφων που βάλλουν και φέρονται κατά των ελευθερίων θηλυκών (και όχι μόνον). Η ανάδυση και εμφάνιση στο αφηγηματικό ποιητικό προσκήνιο «κατώτερων» επαγγελμάτων, που θα αντιστοιχούσαν στη σημερινή μικρομεσαία, ή ακόμα και στην λεγόμενη «εργατική τάξη», μεταθέτει τον προοπτικό άξονα μακριά από τα υψηλά αιθερικά πεδία, όπου αθάνατοι κι ημίθεοι συναντιούνται και «παίζουν» δαιμόνια παιχνίδια εις βάρος των κοινών θνητών (αλλά και του εαυτού τους). Θα λέγαμε ότι η μετάβαση αυτή είναι η αντίστοιχη με την ρεαλιστική/νατουραλιστική αισθητική, ενώ πριν κυριαρχούσε η δημιουργική αγωνία και η διαρκής στόχευση στο λογοτεχνικό «ύψος» [αιώνες αργότερα, ο Λογγίνος θα γράψει το σημαδιακό του δοκίμιο «Περί Ύψους» – εδώ όμως είμαστε δέκα αιώνες πριν!!!].»).

Με τις σημερινές αναλογίες, θα λέγαμε πως πρόκειται για εισβολή τού ρεαλισμού (ακόμα κι ως νατουραλισμού, ως προς τα κοστούμια, την αριστοτελικήν «όψιν») σε ένα είδος απολύτως στυλιζαρισμένο με υπερτονισμένο το στοιχείο τής θεατρικής συμβατικότητας (κόθορνοι, τερατώδεις μάσκες, αφύσικη κινησιολογία, τους γυναικείους ρόλους υποδύονταν άντρες, όπως στην κινεζική όπερα, στο γιαπωνέζικο θεάτρο Νο, το Καμπούκι, πολλές μορφές παραδοσιακού κουκλοθεάτρου, θεάτρου σκιών, γονιμολατρικών τελετών καρναβαλικού τύπου και λοιπά…).

«Δεν υπάρχει παρθενογένεση στην Τέχνη». Τα είδη, οι εποχές και οι άνθρωποι επικοινωνούν. Πρόκειται για συγκοινωνούντα δοχεία. Οι ιδέες (σύμφωνα και με τον Πλάτωνα) λειτουργούν για την Ανθρωπότητα ως υδροφόρος ορίζοντας, ως αιθερικό “cloud” ανεξίτηλα καταγεγραμμένων πληροφοριών.

Ο Ευριπίδης λοιπόν στην φρίκη τού Πελοποννησιακού Πολέμου, με τους πρόσφυγες συνωστισμένους έξω από τα τείχη τής πολιορκημένης Αθήνας συμμετέχει στα Μεγάλα Διονύσια, αλλά δεν μπορεί παρά να ρίξει μια ματιά εκεί έξω. «Των οικιών ημών εμπιπραμένων ημείς άδομεν». Με τις «Τρωάδες» του δηλώνει την απαξίωσή του προς κάθε κακομεταχείριση των αμάχων και των αδυνάμων εν γένει. Δεν πληρώνει πρόστιμο όπως ο Φρύνιχος για το «Μιλήτου Άλωσις», ίσως γιατί προλαβαίνει να καταφύγει ως πολιτισμικός μετανάστης στην Πέλλα, στην αυλή τού Αρχέλαου, που τον υποδύεται με δόξες και τιμές, όμως εκείνου «άλλα ποθεί η ψυχή του, για άλλα κλαίει» (για να θυμηθούμε τον Μεγάλο Αλεξανδρινό Παγκόσμιο Ποιητή Καβάφη).

Ο Ευριπίδης ανανεώνει τον παραστασιακό κώδικα, προοιωνίζει την Νέα Κωμωδία, τον Μένανδρο, τους μίμους, την Commedia dell’Arte, την όπερα εν τέλει.

Ίσως για αυτό είναι σύγχρονός μας: ΕΙΝΑΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ.

Για να επανέλθουμε στα «προβληματικά» για τον επίσημο Κανόνα δράματά του, εκτός από τα φανερά υβρίδια έχουμε και τραγωδίες με αίσιον τέλος, δίχως δηλαδή την Αριστοτελική κατά-στροφή τού Υβριστή ήρωα (όπως το happy end στην «Ιφιγένεια εν Ταύροις» και στην «Ορέστη» ακόμα). Τι γίνεται εδώ; Ήταν τόσο αφόρητος ο έξω πόνος, τόσο αβάσταχτη η θλίψη που ποιητής, ερμηνευτές και κοινό αναζητούν τη διασκέδαση, την ανάπαυλα από τα καθημερινά βάσανα κι όχι πλέον την απλή (μυστικιστική) ψυχ-αγωγία;

Πιθανότατα.

Ακόμα κι ο «Ορέστης» του κι η εν αγροίς νυμφευμένη «Ηλέκτρα» του διαφέρουν από τα πρότυπά τους. Δεν έχουν το στοιχείο τού ζόφου. Δεν προκαλούν «έλεον και φόβον». Δίνουν διέξοδο στη Λογική.

Ο Ευριπίδης είναι ο πρώτος Ουμανιστής, ο πρώτος Διαφωτιστής δραματικός ποιητής τής Αρχαιόττητας. Υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα, υπερβαίνει σχηματικές τάξεις, τεχνητά όρια, πρόσκαιρα σύνορα και περιθωριοποιήσεις παντός είδους.

Μπορεί να μην του δώσανε να πιει το κώνειο, δεν του δίνανε όμως το βραβείο στους δραματικούς αγώνες. Αντίθετα, ο «ελαφρός» Αγάθων (όπως μάς τον παρουσιάζει ο Αριστοφάνης) ήταν περισσότερο τυχερός με τα μάλλον ανώδυνα μυθοδράματά του.

Στο επίπεδο τής μετρικής, ο Ευριπίδης καινοτόμησε επίσης. Καινοφανής η μουσική στα έργα του. Το καινούργιο κρασί απαιτεί ενίοτε καινούργια βαρέλια. Όχι απαραιτήτως δρύινα…

Τον Ευριπίδη δεν τον έχουμε κατανοήσει ακόμη. Το κλειδί είναι τα «προβληματικά» του δράματα.

Ο «Ρήσος» μπορεί να μην είναι δικός του.

Κι ο «Κύκλωψ» το μόνον σωζόμενον από τα σατιρικά του δράματα. Τυχαίο; Δεν νομίζω. Ήταν, ως φαίνεται, εκλεπτυσμένα τα γούστα του, πολύ «ιωνικά» και δεν επέτρεπαν χοντροκομμένες μπαλαφάρες.

 

Ο Ίων, οι Βάκχες, οι Τρωάδες, η Εκάβη του περιμένουν ακόμη να κατανοηθούν από τις ερχόμενες γενιές.

 

Ίδωμεν.

 

Μία τελευταία νύξη: μετά τις φετινές επιδαύριες υπερβάσεις, παραβάσεις, αποδομήσεις, προχειρότητες, δοκησισοφίες, θρασείες επιδείξεις αμάθειας, προσβλητικές αντιμετωπίσεις τού κοινού και των ειδικών (ειδικά των κριτικών) αναρωτιέμαι (φωναχτά):

 

Πότε η Ποίηση θα επιστρέψει στο αργολικό θέατρο (μεγάλο και μικρό);

 

Μόνον λύπη μού προκαλούν αυτά τα φαινόμενα. Χάθηκαν οι πνευματικοί άνθρωποι; Γιατί δεν ομιλούν; Γιατί δεν παρεμβαίνουν;

 

Δρ Κωνσταντίνος Μπούρας

https://konstantinosbouras.gr

 

 

σχετικές ηλεκτρονικές αναφορές:

 

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%85%CF%81%CE%B9%CF%80%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%82

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CF%89%CF%88_(%CF%83%CE%B1%CF%84%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%B4%CF%81%CE%AC%CE%BC%CE%B1)

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B1%CF%84%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%B4%CF%81%CE%AC%CE%BC%CE%B1

https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/encyclopedia/tragedy/page_006.html

https://grafei.wordpress.com/2018/08/30/%CE%BF-%CE%AF%CF%89%CE%BD-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B5%CF%85%CF%81%CE%B9%CF%80%CE%AF%CE%B4%CE%B7-%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%B5-%CE%B1%CE%AF%CF%83%CE%B9%CE%BF/

https://classicaldrama.gr/books/evripidis/iwn/

http://dspace.dimosbyrona.gr/xmlui/handle/123456789/1777

https://classicaldrama.gr/books/evripidis/ifigeneia-en-tavrois/

http://4gym-argyr.att.sch.gr/autosch/joomla15/index.php?option=com_content&view=article&id=385:-289-436-&catid=124:2013-09-22-18-57-41&Itemid=30

https://www.periou.gr/%CE%BA%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82-%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%8D%CF%81%CE%B1%CF%82-%CE%BC%CE%AF%CE%B1-%CE%AC%CE%BB%CE%BA%CE%B7%CF%83%CF%84%CE%B7-%CF%84/

https://www.periou.gr/konstantinos-bouras-simonidis-o-amorginos-iamvos-kata-ton-gynaikon-kai-alla-poiimata-eisagogi-metafrasi-epimetro-efstathia-dimou-ekdoseis-ao/

https://ins.web.auth.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=325:greek-ntiquity-west&catid=57&Itemid=131&lang=el