Αρχαίο θέατρο, πλαστογραφίες, ελευθερίες και ελευθεριότητες παντός είδους…
Πρωτοδημοσιευμένο δοκίμιο από τον ποιητή, θεατρολόγο και κριτικό Κωνσταντίνο Μπούρα
ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΔΡ ΑΝΘΟΥΛΑ ΔΑΝΙΗΛ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΙΕΞΟΔΙΚΕΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟΛΟΓΙΚΕΣ, ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΠΑΝΤΑ, ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ ΜΑΣ.
Όταν ο Ευγένιος Ο’Νηλ γράφει «Το Πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα», όταν ο Ζαν Ανούιγ γράφει την «Αντιγόνη» του και ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ τις «Μύγες» (Ερινύες), δεν διανοούνται να προτάξουν (και να καπηλευτούν) τα ονόματα των τριών αρχαίων τραγικών που διασώθηκαν και έφτασε κουτσουρεμένο και πολύ-αντιγεγραμμένο το έργο τους έως εμάς για να μπορούμε να το κακομεταχειριζόμαστε κατά το δοκούν.
Όταν ανεβάζουμε διασκευές των αρχαίων τραγωδιών ως αστικά δράματα, που δεν ταιριάζουν καθόλου με το κοίλον των αρχαίων θεάτρων, πρέπει να έχουμε την παρρησίαν και την τόλμην να μην χρησιμοποιούμε ως «κράχτη» (κατά το κοινώς λεγόμενον) τα ονόματα των: Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη… γιατί έτσι κινδυνεύουμε να κατηγορηθούμε ότι «πουλάμε φύκια για μεταξωτές κορδέλες».
Εξ όσων γνωρίζω, η πλαστοπροσωπία καθ’ έξιν, κατά συρροήν και κατ’ εξακολούθησιν, με σκοπό το κέρδος (οικονομικό και ηθικό και αισθητικό) είναι ποινικό αδίκημα και (πρέπει να) τιμωρείται.
Τόσον ανεκτικοί γίναμε λοιπόν, τόσο παράνομοι, τόσο ψυχεδελικοί, έτσι ώστε να ανεβάζουμε ανοσιουργήματα δηλώνοντας (ανευθύνως) ψευδώς πως πρόκειται για σοβαρές απόπειρες ερμηνείας των αρχαίων δραμάτων; Ούτως ή άλλως ο όρος «αναβίωση του αρχαίου δράματος» έχει εγκαταλειφθεί προ πολλού.
Στην Αμερική για μία ψευδή υπεύθυνη δήλωση μπαίνεις φυλακή.
Στη Γαλλία μπορείς να μηνύσεις έναν σκηνοθέτη ή καλλιτεχνικό διευθυντή για βλάβη και προσβολή της αισθητικής σου.
Στην Ελλάδα, «μπάτε σκύλοι αλέστε κι αλεστικά μη δώσετε» και την Επίδαυρο σας χαρίζουμε και τα σάλια μας τρέχουνε και τα βρακιά μας ανεβοκατεβάζουμε προκειμένου να σταθούμε αντάξιοι στο ύψος του μολιερικού «Αρχοντοχωριάτη» και των «Σοφολογιωτάτων»… Ουδείς «Μισάνθρωπος». Έχουν μεταναστεύσει προ πολλού και κατά κύματα σε περισσότερον ευνομούμενες κοινωνίες.
Βεβαίως, έχω δει και στο Εθνικό Θέατρο του Ελσίνκι την Μήδεια ως μικροαστή νοικοκυρά να ψήνει τα παιδιά της στον φούρνο με πατάτες, αλλά σε κλειστό χώρο, σε σκηνή ιταλικού τύπου και στο όνομα του πειραματισμού που εισαγάγουμε στην Ελλάδα με χρονοκαθυστέρηση δύο ή τριών δεκαετιών (όπως τα χαλασμένα και άδεια χρηματοκιβώτια).
Φυσικά και οι αρχαίοι δραματικοί ποιητές αντέγραφαν τους προγόνους και τους συγχρόνους, ενέπνεαν τους απογόνους κι ελληνομαθείς αποδέκτες τους, για τον απλούστατο λόγο ότι κολυμπούσαν στα ίδια πολιτισμικά συμφραζόμενα και ανέπνεαν στην ίδια περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Σήμερα έχουμε χάσει ένα μεγάλο μέρος του μυθολογικού, του τελεστικού, του τελετουργικού, του μυστηριακού, του κοινωνιολογικού, του πολιτικού, του ιστορικού υποβάθρου της αρχαίας τραγωδίας. Μπορούμε και δικαιούμαστε να δηλώσουμε άγνοια…
Όμως, όταν ο κάθε ένας και η κάθε μία τυχάρπαστη, ημιμαθής, δοκησίσοφος, γνωμοδοτεί υπέρ του ενός και κατά του άλλου θεατρικού σχήματος, θα πρέπει κάποιος να φωνάξει, να διαμαρτυρηθεί, κάποια Αρχή να επιληφθεί, κάποιοι να τιμωρηθούν εν τέλει…
Αναπόφευκτα, θα εμπνεόμαστε εσαεί από το αρχαίο δράμα, ακριβώς όπως οι αρχαίοι «τρέφονταν με ψίχουλα από το τραπέζι του Ομήρου», καθώς εκείνος αρύει τα νάματά του από μια αρχαιότερη παράδοση και πατάει στο «Έπος του Γκίλγκαμες» από τα βάθη (της όχι και τόσο μακρινής) Μεσοποταμίας.
Αφού η διαπίδυση αυτή (όπως λέμε στην Χημεία) είναι αναπόφευκτη, ας επιληφθούν οι θεσμοί έτσι ώστε να μην βάζουμε το πρόσκαιρο ονοματάκι μας δίπλα στου Σοφοκλή, να μην κακοποιούμε τον Ευριπίδη, να μην απλοποιούμε τον μέγιστο Αισχύλο, να μην πηδάμε ό,τι δεν καταλαβαίνουμε, να μην στρουθοκαμηλίζουμε αντί να σκάβουμε στο Συλλογικό Ασυνείδητο.
Η εποχή του Διαδικτύου είναι και εποχή της ευκολίας. Ο όγκος και η ροή της συσσωρευμένης πληροφορίας δεν είναι ταυτόσημη με την Γνώση, αν δεν συνοδεύεται από κριτικό πνεύμα.
Ευτυχώς, υπάρχουν οι θεσμοί και λειτουργούν: η ακαδημαϊκή κοινότητα, τα πλούσιο λογοτεχνικό και δυναμικό του τόπου. Ας γίνει κάτι πριν αναγκαστούν και πάλι να πάρουν των ομματιών τους και να θριαμβεύσουν στην Αλλοδαπή γυρνώντας στην Ελλάδα ως …εισαγόμενοι. Μα τόση ξενομανία πια, τόσος επαρχιωτισμός, τόσα συμπλέγματα κατωτερότητας, τόσα παραφουσκωμένα εγώ, τόση υπεραναπλήρωση… πώς χωράνε σε αυτόν το στενόμακρο τόπο;
Η αρχή τραγωδία είναι ΚΑΙ λόγος, είναι πρωτίστως λόγος. Έτσι έφτασε έως εμάς, μερικώς ή ολικώς παραποιημένος από τους αλλόθρησκους. Αυτός δεν είναι λόγος όμως για να τα ακυρώνουμε αυτά τα κείμενα τελείως.
Ικανή και αναγκαία συνθήκη για να σταθούμε στο ύψος των προκλητικών, μεταβατικών και μεταιχμιακών καιρών μας είναι να αναμετρηθούμε με την αρχαία μας κληρονομιά χωρίς να την ξεπουλάμε, να την σπαταλάμε, να την κακομεταχειριζόμαστε.
Οι σύγχρονοι μεγάλοι ποιητές όλου του κόσμου μαθαίνουν αρχαία ελληνικά για να σκύψουν πάνω στα πρωτότυπα κείμενα κι εμείς, μοιραίοι και τραγικοί, γελοίοι κλόουν, τα ξεσκίζουμε και στολίζουμε με τα κουρέλια τους την περικεφαλαία μας;
Αστείοι αστοί είμεθα αν επιχειρούμε να σμικρύνουμε το αρχαίο δράμα στους τρεις τοίχους του μίζερου, πρόσκαιρου και συγχρονικού αστικού δράματος.
Θα μας ξεχάσουν, γιατί δεν σταθήκαμε στο ύψος των περιστάσεων και δεν βάλαμε το παλιό καλό κρασί σε μοσχομυριστά δρύινα βαρέλια, αλλά σε πλαστικά της μιας χρήσεως…
Τώρα όμως ποιος νοιάζεται για όλα αυτά με τα οποία θα ασχοληθεί η μακρινή Ιστορία; «Μετά την απομάκρυνσιν από το ταμείον ουδέν λάθος αναγνωρίζεται».
Και εις υγείαν των κορόϊδων! Ας πρόσεχαν. Δεν ήξεραν, δεν ρώταγαν. Ας διάβαζαν. Ας μελετούσαν καλύτερα το μάθημά τους. Ας έσκυβαν με αγάπη πάνω σε αυτή την πλούσια γλώσσα με την οποία διατυπώθηκαν ανεξίτηλα οι πρώτες μεγάλες ιδέες της γνωστής Ανθρωπότητας. Η ελληνική γλώσσα είναι τα ασημικά που ξεπουλάμε πρώτα. Όμως (για να παραφράσω την «Κοντέσα Βαλέραινα» του Ξενόπουλου), «όταν πέφτουν τα δαχτυλίδια ξεπέφτουν και τα δάχτυλα», παρεκτός κι αν ξέρουν, αν θέλουν, αν επιμένουν να καλλιεργούν την τέχνη του Λόγου με αυτοθυσία, με παρρησία, με αρετή, με ανιδιοτέλεια.
Είναι δύσκολο πράγμα η Ελευθερία. Η ελευθεριότητα, αντιθέτως, πουλιέται στα περίπτερα, πιο φτηνή κι από τα τσιγάρα…
Η Κρίση του Θεάτρου δεν είναι αποτέλεσμα της ανηθικότητας μερικών προσώπων. Τα πρόσωπα είναι σημάδια της ανεπάρκειας ορισμένων ιθυνόντων. Οι πολιτισμικοί (κι ενίοτε «πολιτιστικοί») οργανισμοί πρέπει να έχουν επικεφαλής, στυλίτες, μοναχούς, ερημίτες, σαν τον Άγιο Παπαδιαμάντη, τον Άγιο Καβάφη, τον Άγιο Νεκτάριο (απαξάπαντες παραγνωρισμένοι, παρεξηγημένοι και κυνηγημένοι στην εποχή τους). «Οι τα φαιά φορούντες» θα τα φορούν πάντα, γιατί κάθε άλλο χρώμα τους προσβάλλει, όπως η ωραιότητα του Κάσιου προκαλεί τα κατώτερα ένστικτα του χαμερπούς Ιάγου…
Δρ Κωνσταντίνος Μπούρας, Επισκέπτης Καθηγητής Θεατρικής Κριτικής στο ΕΚΠΑ
