ομιλία[1] του διπλ. μηχανολόγου μηχανικού Ε.Μ.Π., θεατρολόγου και συγγραφέα Κωνσταντίνου Μπούρα
σε Συνεδριακή εκδήλωση στα πλαίσια του
MONEY SHOW
με θέμα: ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Προοπτικές ανάπτυξης των εικαστικών τεχνών στην εποχή της οικονομικής ύφεσης (Προήδρευσε η Ιστορικός Τέχνης ΑΝΝΙΤΑ ΠΑΤΣΟΥΡΑΚΗ)
Πηγαίνοντας πίσω βαθιά μέσα στα «προϊστορικά» χρόνια (κατά την επίσημη χρονολόγηση της ανθρώπινης περιπέτειας στον πλανήτη Γη) ας αναφερθούμε στους περίφημους «ανθρώπους των σπηλαίων» και τις υπέροχες βραχογραφίες του, ανεξίτηλα έργα, «αθάνατων» καλλιτεχνών, αγνώστου επωνύμου και κυρίου ονόματος. Ο προλαλήσας Καθηγητής Χάρης Κοντοσφύρης[2] 
ερμήνευσε αυτά τα καλλιτεχνήματα σε δύσβατα, σκοτεινά και ασφυκτικά θαλάμια των σπηλαίων, ως απόπειρες χαρτογράφησης του εγκεφάλου των πρωτανθρώπων αυτών, αναφερόμενες μάλιστα στις σύγχρονες Νευροεπιστήμες και στα πορίσματά τους. Ευθύς αναρωτήθηκα μήπως τους υπερεκτιμάμε χωρίς να τους γνωρίζουμε. Θα μπορούσε, ας πούμε να είναι απλώς graffiti φυλακισμένων-περιθωριοποιημένων, «απόκληρων», αναπήρων, ανικάνων, ακαταλλήλων για κοινωφελή θητεία, ατόμων με ειδικές ικανότητες, ίσως όμως παντελώς ανεπαρκείς για το κυνήγι θηραμάτων που θα εξασφάλιζαν την επιβίωση της ομάδας. Και προχώρησα ακόμη παραπέρα τον προβληματισμό μου: μήπως εξασφάλιζαν με το πενιχρό τους «έργο Τέχνης» τον άρτον τον επιούσιον; Ή μήπως ήταν οι πρώτοι εκπαιδευτές των επίδοξων κυνηγών; Ερωτήματα-τροφή για σκέψη, αναπάντητα όμως αναγκαστικώς, λόγω παρελεύσεως ικανού χρονικού διαστήματος, απαγορευτικού για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων.
Ας περάσουμε όμως από τα «προϊστορικά» χρόνια στην Κλασική Αρχαιότητα. Από το τέλος του 7ου π.Χ. αιώνα και περνώντας στον 6ο π.Χ. παρατηρούμε ξαφνικά ταυτόχρονη εμφάνιση σε Ανατολή και Δύση μεγάλων πνευμάτων, νομοθετών-μεταρρυθμιστών-φιλοσόφων-ποιητών-«επιστημόνων» υψηλού βεληνεκούς και διαχρονικών, όπως αποδεικνύουν τα τελευταία πορίσματα της Πυρηνικής Φυσικής. Στο CERN επαληθεύονται καθημερινά θεωρίες κι ενοράσεις του Δημόκριτου, του Ηράκλειτου και των «προσωκρατικών» φιλοσόφων, ενώ ο Πυθαγόρας στην Ηθική και ο Σόλων στην Νομοθετική μεταρρύθμιση και καινοτομία (για την Αθήνα), ο Λυκούργος στη Σπάρτη, βρίσκουν τα ανάλογά τους προς ανατολάς στον Lao Tsu και στον Κομφούκιο, που εξακολουθούν να εμπνέουν ακόμα τους κατοίκους της μεγάλης αυτής ηπείρου, ακόμα και σήμερα.
Ποιες είναι όμως οι διαφορές μεταξύ Ανατολής-Δύσης; Οι Ασιάτες (ας τους πούμε έτσι, χάριν συντομίας) αντιμετώπιζαν κι αντιμετωπίζουν ίσως ακόμα (στο βουδιστικό και ινδουιστικό μέρος της Ανατολής) τα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και νομικά θέματα από «μεταφυσικής» πλευράς, ενώ οι Δυτικοί (ας τους πούμε έτσι, ομιλώντας βεβαίως για τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό) οι Δυτικοί ανατέμνουν, αναλύουν, συνθέτουν και προτείνουν την εφαρμογή καινοτόμων ιδεών, δράσεων και μέτρων, χρησιμοποιώντας αυστηρά τον ορθολογισμό και την επιστημονική μεθοδολογία. Το περίεργο είναι ότι οι «μεταφυσικοί ανατολίτες» που ερευνούν τον κόσμο και την πραγματικότητα με υποκειμενικό τρόπο, κινούμενοι εκ των έσω προς τα έξω (ένδοθεν, εκ του βάθους της συνειδήσεως προς την παρατήρησιν των φαινομένων και της Φύσεως), επιδιώκοντας τον διαλογισμό «κενού» και την απόσταση από το συναισθηματικός του σώμα, αυτοί οι ασιάτες φιλόσοφοι είναι εν τέλει λιγότερο μυστικιστές και καθόλου σχεδόν αποκρυφιστές από τους λογοκρατούμενους νοησιάρχες «δυτικούς» (ρασιοναλιστές). Ο E. R. Dodds (στο κλασικό του πλέον πόνημα με τίτλο «Οι Έλληνες και το Παράλογο», στο οποίο παραπέμπει κι ο νομπελίστας Γιώργος Σεφέρης) αναφέρεται προφανώς στη λειτουργία του δεξιού ημισφαιρίουτου εγκεφάλου (για τους δεξιόχειρες, ενώ για τους αριστερόχειρες είναι ακριβώς ανάποδα και για τους αμφίχειρες ή αμφιδέξιους τα πράγματα είναι λιγότερο σχηματικά και περισσότερον περιπεπλεγμένα). Όταν λέμε «ορθολογισμός», αριστοτελική Λογική, λογιστικό μέρος του εγκεφάλου, αναφερόμαστε στο αριστερό ημισφαίριο (για τους δεξιόχειρες πάντα…).
Οι Καλλιτέχνες, όσον αφορά την έμπνευση, λειτουργούν με το δεξί ημισφαίριο, όσον αφορά την ανάλυση, προμέτρηση, κατάστρωση σχεδίου εργασίας, δημιουργία προπλασμάτων ή προσχεδίων και της απαραίτητης οργανωμένης υποδομής για την επίτευξη του στόχου, χρησιμοποιούν το αριστερό ημισφαίριο. Κι όταν εν τέλει δημιουργούν, αμφότερα ή κι εναλλάξ για να κρίνουν μερικώς ή ολικώς το αποτέλεσμα.
Οι Managers από την άλλη χρησιμοποιούν κυρίως το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου τους κι ελάχιστα το δεξί (μόνον για τις σύγχρονες οικονομικές θεωρίες που απαιτούν την κινητοποίηση της Φαντασίας ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη δημιουργικότητα που θα εξασφαλίσει την βέλτιστη παραγωγικότητα με τα ελάχιστα μέσα και τον ελαχιστοποιημένο κόπο.
Πώς «παντρεύονται» όμως αυτά τα δύο (Management και Τέχνη) όταν το περίφημο «ανθρώπινο δυναμικό» είναι οι καλλιτέχνες, πλάσματα εξ ορισμού «παράλογα», ανεξέλεγκτα, απείθαρχα, εκκεντρικά, μη συνεργάσιμα, εγωκεντρικά, ναρκισσιστικά και ούτω καθεξής; Πώς βάζεις σε λογική σειρά το Ά-λογο, πώς διαχειρίζεσαι το Παράλογο; ΜΟΝΟ ΜΕ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΕΝΗ, ΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΕΝΗ, ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ, με σεβασμό στην ατομικότητα, στα οράματα και στην ιδιωτική πρωτοβουλία τους, με μία ικανή κι αναγκαία συνθήκη: ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΗΜΙΣΦΑΙΡΙΩΝ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΑΠΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΣΩΝ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΥΣΩΝ. Κάτι τέτοιο όμως συμβαίνει αρκετά σπάνια, αφού συστηματικά αμφίχειρες ή αμφιδέξιοι είναι ελάχιστοι άνθρωποι κι ένα μικρό ποσοστό από αυτούς καταλήγει να αναγνωριστεί δημοσίως, ως εκ του έργου τους, ως ιδοφυίες, αυθεντίες ή μεγαλοφυίες, όπως π.χ. ο Leonardo da Vinci, ο Mozart και πολλοί άλλοι.
Όταν όμως δεν έχουμε να κάνουμε με εξασκημένους, χαρισματικούς, τελειομανείς ή «ταμένους» Manager-guru, πώς μπορεί άραγε ένας κοινός νους, ένας «μέσος άνθρωπος», κάτοχος M.B.A. ή άλλου μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών, να διοικήσει έναν πολιτιστικό οργανισμό, να ηγηθεί ενός καινοτόμου πολιτιστικού οράματος, ή απλώς να διαχειριστεί τους «τρελούς καλλιτέχνες» σε ένα κρατικό ή επιχορηγούμενο θέατρο, ή ακόμα και σε κάποιο διεθνές φεστιβάλ. Για να μη λησμονούμε και το καλλιτεχνικό μέρος της διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων. Τρία τινά ενδέχεται να συμβαίνουν: ή ο διευθύνων σύμβουλος είναι εκτός από οικονομολόγος-Manager και καλλιτέχνης, ή είναι ειδικά εκπαιδευμένος σε «άτομα με ειδικές ικανότητες», χωρίς απαραιτήτως να ανήκει κι αυτός στη συνομοταξία τους, ή (τρίτον) συνεπικουρείται από ένα άλλο άτομο με διοικητικά-λογιστικά καθήκοντα τέτοια, που να προαπαιτούν από το άτομο που θα καταλάβει τη θέση την επίδειξη ψυχρού ορθολογισμού και αυστηρής πειθαρχίας. Η δική μου γνώμη τείνει προς την σύζευξη δύο ξεχωριστών προσώπων για τις ηγετικές θέσεις των πολιτιστικών οργανισμών: άλλος ο καλλιτεχνικός διευθυντής, άλλος ο οικονομικός. Εκτός αν είσαι ο Περικλής, οπότε μπορεί να δώσεις σε έναν καινούργιο «Χρυσούν αιώνα» το όνομά σου.
Αυτό διαπίστωσα για άλλη μια φορά μελετώντας δύο εξαιρετικά πονήματα, επιστημόνων, μελετητών κι ερευνητών μεγάλης εμβρίθειας και ακαδημαϊκής πείρας: το πρώτο είναι του Θεόδωρου Δημητρόπουλου με τίτλο «Το δρόμο τον χάραξε ο Περικλής» (εκδόσεις Κάκτος) και το δεύτερο συνυπογράφουν οι δικηγόροι Αθηνών Γ.Π. Κυριακόπουλος και Μ. Χ. Σκιαδιώτη, με τίτλο «Χρήμα Τράπεζες και δάνεια στην Αρχαία Ελλάδα» (εκδόσεις Ν. & Σ. Μπατσιούλας). Αναζητείστε τα και δεν θα χάσετε. Θα διευρυνθούν οι ορίζοντές σας και θα δομήσετε αλλιώς τις ήδη κατακτημένες γνώσεις σας.
Όσο για το πάντρεμα των οικονομικών θεωριών και διαφορετικών κοσμοθεωριών και κοσμοαντιλήψεων Ανατολής-Δύσεως, σας παραπέμπω στο εξαιρετικό πόνημα του Ασιάτη Καθηγητή ΣΕ ΣΟΟΥ ΒΑ με τίτλο «Κινέζικη σοφία της ζωής και του Μάνατζμεντ» (σε μετάφραση Χριστίνας Σαραβάνου, από τις εκδόσεις «άελλα»).
Βεβαίως ο χρόνος και ο χώρος δεν είναι αρκετός να δοθούν απαντήσεις, παρά μόνον νύξεις και προτροπές για συγκεκριμένες κατευθυντήριες τροχιές της Σκέψης.
Σας ευχαριστώ που με ακούσατε (και με διαβάσατε) με τόση προσοχή μέχρι τέλους. Υπόσχομαι να επανέλθω ασχολούμενος με το θέμα σε μεγαλύτερο βάθος κι έκταση, στα πλαίσια ίσως μιας επιστημονικής διατριβής ή ενός περισσότερο ευανάγνωστου βιβλίου (κάτι που το προτιμώ τα τελευταία χρόνια). Με ιδιαίτερη εκτίμηση και σεβασμό στον κριτικό σας νου και την συνδημιουργική σας ικανότητα,
Κωνσταντίνος Μπούρας
www.konstantinosbouras.gr
[1] Δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό για τα Γράμματα και τις Τέχνες των Χρήστου Ναούμ και Κωνσταντίνου Μπούρα https://grafei.wordpress.com.
[2] ΧΑΡΗΣ ΚΟΝΤΟΣΦΥΡΗΣ: Εικαστικός, Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΕΤ στη Σχολή Καλών Τεχνών Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Στα πλαίσια τού ίδιου συνεδρίου ομίλησε με θέμα: “Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση-Τέχνη και Οικονομία”.